هم‌زمان با اوج‌گیری نظامی نیروهای طالبان در افغانستان، نقش ایران که گذشته پرحادثه‌ای با این گروه داشته، اهمیت بیشتری به خود گرفته است.
ایران در حال حاضر خود را مدافع اقلیت شیعه در افغانستان معرفی می‌کند، ولی در گذشته روابط فرهنگی و تاریخی متغیری با این کشور داشته است. ایران در عین حال میزبان میلیون‌ها پناهنده افغان است، و شماری از شیعیان هزاره این کشور را در قالب لشکر فاطمیون به جنگ داخلی سوریه فرستاده است.
دشمنی تاریخی طالبان با شیعیان و حامی آن‌ها یعنی ایران بر روابط دو طرف سایه افکنده است. اما روابطشان همچنان بر پایه عمل‌گرایی و واقع‌بینی استوار است و ابعادش را منافع مادی و امنیتی در مناطق مرزی تعیین می‌کند.
گذشته‌ای پرحادثه
در اوت ۱۹۹۸، صدها جنگجوی طالبان توسط نیروهای ائتلاف شمال (جبهه متحد ضد طالبان) که از طرف ایران حمایت می‌شدند، در مزارشریف کشته شدند. طالبان نیز به رسم انتقام این شهر را تسخیر کرد و هزاران شهروند مزار شریف را که بیشترشان هزاره بودند، در کنار ۱۱ شهروند ایرانی کشت.
ایران هم که به نظر می‌رسید عزم جنگ دارد، نیرویی متشکل از ۷۰٫۰۰۰ سرباز را در مرز مستقر کرد. طالبان در ادامه دریچه‌های سد کجکی روی رود هیرمند را بست و میزان آب ورودی به ایران را در دوره خشکسالی به شدت کاهش داد. خشکسالی و قطع آب توسط طالبان باعث ویرانی زیست‌بوم دریاچه هامون شد.
ایران هنگام حمله آمریکا به افغانستان به نیروهای آمریکایی کمک نظامی و اطلاعاتی کرد، و در کنفرانسی که در سال ۲۰۰۲ برای بازسازی افغانستان در شهر بن در آلمان برگزار شد، حضوری فعال داشت. در اکتبر ۲۰۰۲، یعنی یک سال بعد از سقوط حکومت طالبان، دریچه‌های سد کجکی یک بار دیگر به سوی ایران باز شد.
اما جوانه همکاری ایران و آمریکا علیه طالبان بعد از این که ایالات متحده این کشور را به عنوان یکی از اعضای محور شرارت معرفی کرد، خشکید.
همکاری تازه
مرز پرمنفذ ایران با افغانستان به نوعی تعریف‌کننده روابط این کشور با طالبان بوده است. منافذ این مرز محلی است برای عبور مهاجر، مواد مخدر، گروه‌های مسلح و آب. دو رود مهم از افغانستان وارد ایران می‌شوند - هلمند و هریرود. صدمه اصلی اختلال در جریان آب بیش از همه متوجه ساکنان پایین‌دست این رودخانه‌ها در ایران می‌شود.
در پی سقوط طالبان، تلاش‌های دولت جدید افغانستان برای توسعه زیرساخت‌های آبی این کشور به تهدیدی جدید برای ایران تبدیل شد. سد کمال خان یکی از این پروژه‌ها است که روی رود هلمند ساخته شده است و در ماه مارس در میان نگرانی گسترده فعالان و مقامات ایرانی افتتاح شد.
مقامات افغان و آمریکایی بارها ایران، مخصوص سپاه پاسداران، را به حمایت مالی و تسلیحاتی از طالبان متهم کرده‌اند. دستاورد ایران از این حمایت‌ها اختلال در اجرای پروژه‌هایی است که تسلط افغانستان بر میزان آب ورودی به ایران را افزایش می‌دهند.
همکاری امنیتی ایران و طالبان در عین حال از دشمنی مشترک آن‌ها با نیروهای ائتلاف نیز نشأت می‌گیرد، و ایالات متحده و بریتانیا این کشور را به حمایت تسلیحاتی از این گروه متهم کرده‌اند.
افزایش همکاری‌ها
در پی ظهور داعش در افغانستان در سال ۲۰۱۵، ایران همکاری خود با طالبان را به منظور محافظت از مرزهایش افزایش داد. بخش‌های از نواحی مرزی دو کشور در اختیار این گروه است. این همکاری پنهانی در عین حال به گسترش روابط دیپلماتیک نیز منجر شد.
حد و حدود روابط طالبان با ایران هنگامی مشخص شد که ملا اختر منصور، رهبر این گروه، هنگامی که در ماه مه ۲۰۱۶ از ایران به پاکستان بازمی‌گشت، در حمله پهپادی ایالات متحده کشته شد.
ایران نخستین بار در اواخر ۲۰۱۸ اذعان کرد که میزبان فرستادگان طالبان بوده است. به گفته این کشور دولت افغانستان در جریان این دیدارها بوده است و هدف مذاکرات را "حل و فصل مشکلات امنیتی در افغانستان" اعلام کرد.
در پی توافق سال ۲۰۲۰ میان طالبان و ایالات متحده برای خروج نیروهای این کشور از افغانستان، ایران از واشنگتن به خاطر بها ندادن به مذاکرات بین دولت افغانستان و طالبان انتقاد کرد. اما محمد جواد ظریف، وزیر خارجه این کشور، در سخنانی عمومی اعلام کرد که "طالبان قطعا بخشی از آینده افغانستان است، ولی نه همه آن."
روابط در حال حاضر به چه شکل است؟
بیشتر رسانه‌های داخلی ایران از اوج‌گیری مجدد نظامی طالبان، و شبح بازگشت این گروه به قدرت، ابراز نگرانی کرده‌اند.
طالبان؛ اهرم فشار ایران در بازی بزرگ
منطق رابطه ایران با طالبان
ظریف: آینده دولت افغانستان بدون طالبان غیر ممکن است
'جنگ نیابتی'؛ طالبان و فاطمیون با ایران علیه آمریکا می‌جنگند؟
موضع عمومی دیپلمات‌های ایرانی به تأکید بر کاهش درگیری‌ها و بازگشت به دیپلماسی در افغانستان، و البته مقصر دانستن سیاست‌های آمریکا، محدود بوده است.
اما برخی از رسانه‌های تندرو و وابسته به سپاه حرف دیگری می‌زنند. خبرگزاری تسنیم نه تنها به منش اعتدالی طالبان اشاره کرده است، بلکه مطالبی نیز از مقامات ارشد این گروه در مذمت فرقه‌گرایی در افغانستان منتشر کرده است.
برای نمونه، ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، به این خبرگزاری گفت است "ما به برادران شیعه خود تعهد می‌دهیم که هیچ‌گونه تبعیضی علیه آن‌ها اعمال نخواهد شد، و ما اجازه چنین کاری را نخواهیم داد."
این منابع به نوعی چهره عمومی روابط بلندمدت میان ارگان‌های امنیتی ایران و طالبان محسوب می‌شوند.
طالبان نیز لحن آشتی‌جویانه‌ای در قبال بخش بزرگ‌تری از رسانه‌های ایران اتخاذ کرده‌اند. آقای مجاهد در مصاحبه اخیر خود با خبرگزاری ایلنا گفت جنگ داخلی و نداشتن تجربه باعث شد که این گروه نتواند در دوره حکومت خود بر افغانستان روابط خوبی با ایران ایجاد کند. به گفته او طالبان دارد "رفتار خود را عوض می‌کند" و حالا فرق زیادی با حضیض روابط ایران و طالبان در سال ۲۰۰۰ دارد.
با این که ترسیم کلیات روابط ایران و طالبان به خاطر شالوده متغیر منافع دو طرف کار راحتی نیست، مشخص است هر دو دارند برای بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان که امری بسیار محتمل است، آماده می‌شوند.
